Studentski prosvjedi i Srpska pravoslavna crkva

Teologinja i publicistica Stojana Valan piše o SPC i studentskim protestima.

Protesti nisu novina u Srbiji. Lično je moja neznatnost do sada ispratila tri velike građanske pobune za promjenu vlasti, sistema ugnjetavača i njihovih ideologa. Iako nisu novina, protesti kojima danas svjedočimo unekoliko se (ne malo) razlikuju od prethodnih. Kao i devedesetih poveli su ih studenti, ali ovaj put, ne primarno vođeni isključivom željom za smjenom vlasti, već podstaknuti tragedijom koja se desila 1. novembra u Novom Sadu (a ipak direktno upućuju na vladajuću strukturu ogrezlu u korpuciju, čiji je jedini interes opstanak na istom apsolutističkom nebu na kome se drži već trinaest godina) i iskonskom ljudskom potrebom da se na čistac izvedu odgovorni za smrt petnaest ljudi pod rekonstruisanom nadstrešnicom željezničke stanice.

Iako svjesni (ja bih rekla kao i većinski dio javnosti u Srbiji, ali ne treba me držati za riječ) gore rečenog, studenti su izašli sa vrlo jasnom devizom da oni ne žele da smjenjuju vlast, već žele vlast koja radi ono što treba da radi. Da štiti građane preko institucija. Zapravo, oni žele da institucije, koje evidentno ne funkcionišu, konačno profunkcionišu. I toga se drže. Ko je pratio tok protesta mogao je da vidi da su zahtjevi studenata, koji su najprije blokirali rad Univerziteta, pa onda i prosvjetu i sudstvo koji su im se dobrovoljno pridružili, prvo išli u pravcu tužilaštva, pa ministarstava, a na svako javljanje predsjednika republike, koji je pažnju uporno usmjeravao na sebe, odvraćali riječima „nisi nadležan“. I to je ono što je stvarno „novo pod suncem“, bar od kada je Srbija, za vrijeme kada je donesen, imala jedan od najmodernijih ustava u Evropi (Sretenjski), ali je na snazi bio čitavih 50 dana (što zbog Turske i Rusije kojima je smetao, što zbog kneza Miloša kome je takođe smetao), pa osim poistovjećivanja države sa ličnošću vlastodršca drugačiji modus vivendi nije stigla da upozna.

I sad ti neki studenti traže nešto temeljno drugačije, jer zaboga, šta će nam nova vlast i novi predsjednik, ako će stvari neprestano da se vrte u identičnom krugu pakla iz koga se ne vidi izlaz? Studenti kažu: slobodno vi sjedite na svojim stolicama, ali budite ono što treba da budete, uposlenici građana koji su vas izabrali i njihove dobrobiti. Jer to je jedini način da nam nadstrešnice ne padaju na glavu i da se ne plašimo potpuno bizanih stvari, kao što je ulazak u bilo koji (obnovljeni) javni objekat.

Jedna od institucija koja, po svim anketama o povjerenju institucijama u Srbiji, već par decenija unazad stoji pri samom vrhu, je Srpska pravoslavna crkva.

U svom povjerenju građani (studenti, primarno) su svakako očekivali bar neki jedinstveni odjek iz te sveštene organizacije, po pitanju zahtjeva koje iznose protestujući, ili tragedije koja je radikalno zahtjevanje podstakla. Ali osim opštih mjesta o nekakvom pomirenju zavađenih strana (iako studenti nisu izašli da se zavađaju, već samo da zatraže pravdu za tragično stradale i ukažu na sprečavanje potencijalnih sličnih događaja) i višeglasja o tome da Crkva ne treba da se miješa u politiku i da nikada nije, od zvanične SPC, tj. od patrijarha, svojevremeno poznatog po otvorenosti, progresivnosti i dijalogu (podsjetiću ovdje na njegovo djelovanje kao mitropolita zagrebačko-ljubljanskog i autorsko djelo „Zagreb i ja se volimo javno“), drugog nema.

E, sad, decentralizacija, karakterstična za Pravoslavnu crkvu, vidi njenu punoću u svakoj eparhiji, pa i parohiji na liturgijskom sabranju, i čini da pastva SPC ima prostora da se prilično oštro dijeli, na one koji podržavaju patrijarhovo „ćutanje“, obrazlažući to poslušanjem poglavaru crkve i pripisujući drskost i nepoštovanje pravoslavnog etosa svakome ko se takvom stavu usprotivi, i one koji se unatoč tome protive. A usprotivili su se mnogi, od doktora teologije, do samih vjernika, koji prosto čekaju da patrijarh (što se od njega prirodno i po samoj jevanđeljskoj „dužnosti“ očekuje) oglasi, tj. da, jer to je jedino oglašavanje koje studenti očekuju, izađe i sa njima odstoji 15 minuta u tišini za žrtve tragedije (zločina srpskih institucija) u Novom Sadu. Takođe, mnogi se vrlo jasno sjećaju podrške tadašnjeg patrijarha protestima koji su imali za cilj rušenje autokratije Slobodana Miloševića, što tezu o nemiješanju Crkve u društvene procese pobija u samom korijenu.

Međutim, ništa slično ne dobijamo. Dobili smo jasne podrške studentima mitroplita njemačkog Grigorija, koji se više puta oglasio i između ostalog rekao da u studentima vidi „govor iz srca“ i nazvao to „velikom nadom“ i arhiepiskopa zapadnoameričkog Maksima, koji ih je javno podržao preko svog X naloga, ali kao (kako jedino i mogu) episkopi iz Njemačke i Amerike, i u svoje ime.

Paralelno sa oglašavanjima vladika Grigorija i Maksima, koja se ne mogu naći na zvaničnim glasilima SPC (osim kritika na Girgorijev račun jer je, parafraziraću, slobodu Svetog Save uporedio sa rokerskom slobodom), na sajtu spc.rs, zvaničnom glasilu informativne službe SPC, imamo čitavu plejadu tekstova vrlo sumnjivog kvaliteta o protesima i studentima, među kojima se prvo istakao pamflet „Paralelni univerzumi ili doprinos studentskih protesta savremenoj nauci“, koji potpisuje šef informativne službe SPC Dušan Stokanović, a u kojem se jednim ironičnim, čak zajedljivim tonom, izruguju studentski napori, tj. Studenti se dijele na one koji su „u molitvenoj tišini na pretprazničnom bdeniju ispunili grandiozni hram Svetog Save, zatim slušali veličanstvenu besedu svetjejšeg patrijarha g. Porfirija“ i one koje nameću svoj „antisrpski, antihrišćanski i antisvetosavski narativ“, te pozivaju da odluče „kom unierzumu pripadaju“. Nedugo zatim sastav je skinut, pa ponovo vraćen na sajt, a patrijaršijski portparoli su ga nazvali tekstom koji „nema najsrećniji ton“ i odgovornost za njegovo pojavljivanje u potpunosti prebacili na samog autora, ističući da patrijarh ne može uvijek i u svakom trenutku da ima uvid u to šta se stavlja na sajt SPC.

Glas gospodina Dušana Stokanovića, naravno nije usamljen. Najrevnosniji u sličnom narativu su i episkop bihaćko-petrovački Sergije i episkop kruševački David, koji ne prezaju u oštrim osudama svih koji proteste podržavaju, a čija oglašavanja su uslijedila nedugo nakon što je Politika, najstariji i nekada (već prilično dugo ni približno) najugledniji list na Balkanu, objavila Instagram objavu episkopa osječko-poljskog i baranjskog Heruvima o tome da „detetu nije mesto na ulici, da buntuje, da stvara nemir i nesklad“.

Ako se tome pridodaju i oglašavanja vladike Sergija o miru i poretku(!) u Srbiji „kakvu ne damo“ i koja se ruši na Autokomandi (jednom od toponima prvih masovnih protestnih okupljanja), o „gledanju svog posla“, i zasad najekstremniju, i vjerovatno najdužu, pisanu propovjed episkopa kruševačkog Davida, prilično nejasnog i, usudiću se reći, nesuvislog, naslova „Zduhači, manitoši i ljudi od veresije“, takođe postavljenu na zvanični sajt SPC, u kojoj se, kao u pokušaju nekakvog umjetničkog izraza, slijedi narativ predsjednika republike Aleksandra Vučića da su studentski protesti „obojena revolucija“, a oni koji ih podržavaju, pa i sami studenti, nazivaju „srpskim ustašama i novim zlodusima Lubjanke“(!).

Za to vrijeme društvene mreže, kao slobodni i svima dostupni mediji, vrve od snimaka sveštenika koji dočekuju studente zajedno sa okupljenim građanima, kao svojvrsne moderne oslobodioce društva od samog društva. A u svem tom galimatijasu studenti Bogoslovskog fakulteta, koji su se teškom mukom, pod prijetnjama gubljenja blagoslova (dokument koji je svakom studentu neophodan za upis fakulteta, a dobija ga od nadležnog episkopa), izborili za blokadu i svog fakulteta, trenutno na njemu peku palačinke za svoje saborce, i iako nisu ni jednom bili udostojeni razgvora sa dekanom stoje čvrsti u svojoj namjeri da ostanu uz svoje kolege, pa i da im služe (barem palačinke).

Kao što država treba da služi gađanima, a Crkva nedvosmisleno i apsolutno, ukoliko želi da sljeduje svom Osnivaču (Mk 10, 45) svojoj pastvi.

Dok sam pisala ovaj tekst (nova reagovanja i informacije iskaču munjevitom brzinom, na svakodnevnom planu), desilo se da je vladika kruševački David dobio još malo prostora na zvaničnom sajtu SPC, da (prije bih rekla neuspješno pokuša da) demantuje svoje optužbe na račun studenata i onih koji ih podržavaju, a šestorica episkopa (mitropolit njemački Grigorije, mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije, mitroplit žički Justin, mitropolit zahumsko-hercegovački Dimitrije, arhiepiskop zapadnoamerički Maksim i episkop istočnoamerički Irinej) potpisali su pismo arhijerejima SPC pod nazivom „Poziv na poštovanje studenata, odgovorno izražavanje i izvještavanje“, u kome se sabor arhijereja, najviša crkveno-zakonodavna i sudska vlast, poziva da ne dozvoli da se jezik kakav se u posljednje vrijeme mogao čuti sa javih glasila SPC normalizuje, i da se preispita uređivačka politika zvanične internet stranice koja treba da „izražava sabornost Crkve i njenu majčinsku brigu“. Pismo je vidljivo na pojedinačnim eparhijskim internet stranicama, ali ne i na sajtu spc.rs

Kanonski poredak pravoslavne crkve kaže da je patrijarh „prvi među jednakima“. Možemo reći samo, a možemo reći i iako samo, ipak prvi. Jedan od mojih profesora na fakultetu je, u šali, znao da kaže da to znači da samo može prvi da sipa supu. Ukoliko ćutanje nije (kako se sve više čini) zapravo podrška trenutnom poretku stvari, vrijeme je da patrijarh konačno posegne za kutlačom i sipa u svoj tanjir. Mi još uvijek čekamo. Gladni.

Stojana Valan